Hoe zit de Nederlandse publieke omroep in elkaar?

Als ik mensen vertel dat ik bij de NOS werk, krijg ik vaak vragen die eigenlijk over de NPO of een andere publieke omroep gaan. Dat is niet zo heel gek. We hebben in Nederland namelijk best een ingewikkeld omroepbestel.

Als kijker of luisteraar merk je daar meestal pas iets van wanneer er maatschappelijke discussie ontstaat over bijvoorbeeld de inhoud van een programma, het salaris van een bekende presentator, of (zoals nu) het omroepbestel nóg ingewikkelder wordt doordat er nieuwe omroepen bij komen.

Wie doet wat in de publieke omroep en waarom hebben we hier eigenlijk niet net als in het Verenigd Koninkrijk één publieke omroep? Door een rondje langs de omroepen te maken hoop ik dat ik je daar iets meer inzicht in kan geven.

Ik begin met wat ik maar even liefkozend de overhead van de publieke omroep noem, omdat daar geen programma’s worden gemaakt. Dat betekent niet dat de organisaties die ik hieronder schaar onbelangrijk zijn of alleen maar geld zitten te verbranden. Integendeel zelfs: het geld komt hiervandaan.

NPO

Volledige naam	Nederlandse Publieke Omroep
Wat het is	bestuursorganisatie
Opgericht	2000
Voorganger(s)	NOS (1969)

We beginnen met de NPO, oftewel de Nederlandse Publieke Omroep. De NPO is verantwoordelijk voor het Nederlandse publieke omroepbestel.

Ieder jaar ontvangt de NPO een flinke zak met geld van het ministerie van Onderwijs, Cultuur, en Wetenschap (OCW). Een deel van dat geld gaat naar de NPO zelf, zodat het onder meer de programmering en distributie van programma’s via radio, tv, en internet kan regelen.

De NPO maakt zelf geen programma’s. De rest van het geld wordt dus verdeeld onder de omroepen zodat die programma’s kunnen verzorgen. De NPO bemoeit zich in pricipe niet met de invulling van die programma’s.

Vanwege de belangrijke rol die de NPO in het publieke omroepbestel speelt zou je misschien verwachten dat de NPO een heel oude organisatie is, maar niets is minder waar: de NPO is pas in 2000 opgericht. Daarvóór werd het omroepbestel beheerd door de NOS, die daardoor eigenlijk twee petten op had: één als programmamaker en één als beheerder. Door die op te splitsen kon de NOS zich weer toespitsen op het maken van programma’s over nieuws en sport.

Ster

Volledige naam	Stichting Ether Reclame
Opgericht	1965

De Ster is een omroeporganisatie die de reclame voor alle platformen van de publieke omroep verzorgt: daaronder vallen radio en tv, maar bijvoorbeeld ook de apps en websites van de publieke omroepen.

Het geld dat hiermee verdiend wordt, gaat niet naar de NPO, maar naar het ministerie van OCW. De NPO heeft er dus weinig aan (behalve dat het ministerie van OCW de reclame-inkomsten weer kan gebruiken om de NPO voor een deel te financieren).

We hebben momenteel twee taakomroepen. Die heten zo omdat ze een wettelijk vastgelegde taak hebben: het maken van programma’s met een bepaald doel, zoals het informeren van de samenleving. Daarmee vormen ze de kern van de publieke omroep.

NOS

Volledige naam	Nederlandse Omroep Stichting
Wat het is	taakomroep
Focus	nieuws, sport, evenementen
Opgericht	29 mei 1969
Voorganger(s)	NRU (1947), NTS (1951)

De NOS maakt vooral nieuws- en sportprogramma’s, en live-uitzendingen van grote evenementen, zoals de Nationale Herdenking op de Dam.

Wat veel mensen niet weten, is dat de NOS staat voor Nederlandse Omroep Stichting; vaak wordt gedacht dat de “N” staat voor “nieuws”. Dat zou – gezien de huidige, beperkte taak van de NOS – ook veel logischer zijn.

Maar de NOS bestaat al sinds 1969, toen de Nederlandse Radio Unie (NRU) en Nederlandse Televisie Stichting (NTS) met elkaar fuseerden. Zowel de NRU als de NTS waren enkele decennia daarvóór door de omroepverenigingen (AVRO, KRO, NCRV en VARA) opgericht om ze te helpen bij het coördineren, faciliteren, en distribueren van uitzendingen. De NTS kreeg later van de regering nog de opdracht om neutrale (side note: d.w.z. niet gebonden aan een zuil) programma’s te maken.

Al deze activiteiten werden door de nieuw gevormde NOS overgenomen, maar in de loop van de jaren werden vele langzaam weer afgestoten en afgesplitst. De NPO is daarvan het meest zichtbare voorbeeld.

Maar ook achter de schermen is veel afgestoten: het facilitair bedrijf van de NOS ging in 1988 zelfstandig verder als het Nederlands Omroepproduktie Bedrijf (NOB). Het NOB leverde en onderhield o.a. studio’s, satellietwagens en andere uitzendtechniek, en het Media Park, tot het in 2007 vervolgens zelf weer verder werd opgesplitst.

NTR

Volledige naam	Stichting NTR
Wat het is	taakomroep
Focus	informatie, educatie, cultuur
Opgericht	1 september 2010
Voorganger(s)	NPS (1995), Teleac (1963), RVU (1930)

De volgende op ons lijstje is de NTR, die in 2010 is ontstaan door een fusie tussen de NPS, Teleac en de RVU.

Die eerste, de NPS, was toen nog vrij nieuw; opgericht in 1995 om culturele, informatieve, minderheden- en jeugdprogramma’s te maken zodat de NOS (side note: Je zou bijna gaan denken dat de NOS altijd en overal bij betrokken is geweest…) dat niet meer hoefde te doen. Die andere twee, de Teleac en RVU, waren stukken ouder, maar hadden wél een veel simpelere taak: het maken van educatieve programma’s.

Na de fusie is de NTR eigenlijk hetzelfde blijven doen als haar voorgangers. Alleen de programma’s voor minderheden zijn gesneuveld. Want tja: waarom zou je op de Nederlandse publieke omroep programma’s zoals 荷華傳真 uitzenden?

De taakomroepen mogen dan wel de kern van de publieke omroep zijn; de meest interessante programma’s vind je waarschijnlijk bij de ledenomroepen, die de publieke omroep meer kleur geven.

Waar de taakomroepen expliciet de opdracht hebben gekregen om programma’s te maken met een specifiek doel, maken ledenomroepen vooral programma’s omdat ze een deel van de samenleving vertegenwoordigen.

Als ledenomroep is het belangrijk dat je een uniek geluid kan laten horen, en met een voldoende groot ledenaantal kan aantonen dat een flink deel van de bevolking ook daadwerkelijk achter jouw geluid staat.

In de praktijk is het niet altijd even duidelijk hoe omroepen precies van elkaar verschillen, maar dat dat tweede een rol speelt merk je vrijwel dagelijks: hoe meer leden een omroep heeft, hoe meer zendtijd die krijgt. Omroepen die te weinig leden hebben, lopen het risico dat ze uit het bestel worden getrapt.

KRO-NCRV

Volledige naam	KRO-NCRV
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	christelijk
Opgericht	1 januari 2014
Voorganger(s)	KRO (1925), NCRV (1924)

De KRO-NCRV is ontstaan door een fusie tussen twee christelijke omroepen: de Katholieke Radio Omroep (KRO) en de Nederlandse Christelijke Radio Vereniging (NCRV). In de tijd van de verzuiling zou dit vloeken in de kerk geweest zijn, maar in 2014 was dit blijkbaar geen probleem meer (side note: Dat er veel druk werd gezet op de omroepen om met elkaar te fuseren zal ongetwijfeld ook hebben geholpen.).

In tegenstelling tot de andere twee fusieomroepen, BNNVARA en AVROTROS, heeft de KRO-NCRV als enige heeft gekozen voor een naam met een koppelteken. Soort van dan, want in het woordmerk schittert het koppelteken door afwezigheid.

Over afwezig gesproken: KRO-NCRV is niet te vinden op het Media Park, maar een kilometer verderop in een eigen gebouw, dat voorheen bekendstond als het AKN-gebouw (side note: Vernoemd naar het samenwerkingsverband tussen de AVRO, KRO, en NCRV) en tegenwoordig M heet (niet te verwarren met de gelijknamige talkshow van de KRO-NCRV).

De KRO-NCRV heeft nog steeds een aantal programma’s die christelijk zijn, en soms zelfs specifiek bedoeld voor katholieken of protestanten. Het gros is inmiddels echter slechts gebaseerd op hedendaagse christelijke waarden, zoals rechtvaardigheid en gelijkheid.

Overigens verzorgt de KRO-NCRV sinds 2016 ook programmering voor boeddhisten (side note: In het verleden was er ook een Boeddhistische Omroep Stichting (BOS). Dit was een zogenaamde 2.42-omroep: een publieke omroep die geen leden had, maar toch mocht uitzenden omdat hij een religieuze stroming vertegenwoordigde.). Dat lijkt een rare combi, en dat is het ook. Maar goed, dat gold ook voor de KRO en de NCRV.

BNNVARA

Volledige naam	BNNVARA
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	sociaal-democratisch
Opgericht	1 januari 2014
Voorganger(s)	BNN (1997), VARA (1925)

BNNVARA (oorspronkelijk BNN-VARA; mét koppelteken) is het resultaat van een fusie tussen BNN (uitgesproken op zijn Engels) en de aanzienlijk oudere VARA.

De VARA werd in 1925 opgericht als de Vereeniging van Arbeiders Radio Amateurs (side note: De kwaliteit van programma’s scheen in de beginjaren dermate belabberd te zijn dat de V.A.R.A. de bijnaam “Van Armoe Rammelt Alles” kreeg.) (V.A.R.A.). Daarmee vertegenwoordigde zij de socialistische zuil. Lange tijd had de omroep dan ook banden met de PvdA en de FNV; sinds de jaren 80 zijn die banden wat losser geworden, al bleef de VARA nog wel links.

BNN is stukken jonger. Het begon in de jaren 90 als televisieprogramma voor jongeren bij de commerciële televisiezender Veronica (side note: Veronica heeft een vrij rommelige geschiedenis: de Veronica waar ik het hier over heb is technisch gezien een andere Veronica dan de zender die tegenwoordig op kanaal 9 geprogrammeerd is (al had ie wel hetzelfde logo).) (een aantal jaren daarvoor zelf nog een publieke omroep), en maakte van daaruit de sprong naar de publieke omroep. In de loop der jaren heeft BNN voor verschillende dingen gestaan: het begon ooit als Bart News Network en eindigde na de dood van zijn oprichter (Bart) als Bart’s Neverending Network.

Zowel de VARA als BNN waren redelijk progressief, wat het een goede combi maakte. Toch kun je vandaag de dag nog steeds goed zien dat BNNVARA eigenlijk programma’s voor twee verschillende doelgroepen maakt.

AVROTROS

Volledige naam	AVROTROS
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	liberaal
Opgericht	1 januari 2014
Voorganger(s)	AVRO (1927), TROS (1964)

AVROTROS is de derde fusieomroep, en is ontstaan door een fusie tussen de Algemene Vereniging Radio Omroep (AVRO) en de Televisie Radio Omroep Stichting (side note: In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, was de TROS geen stichting, maar een vereniging (dat moest namelijk als omroep).) (TROS).

Waar de andere omroepen uit de jaren 20 van de vorige eeuw zijn opgericht om een specifiek deel van de samenleving te vertegenwoordigen, is de AVRO vooral opgericht om “gewoon” nuttige culturele, ontspannende, en vormende uitzendingen te maken voor iedereen (side note: Hiermee vertegenwoordigde de AVRO alsnog een zuil: de liberale.).

De AVRO hoopte op termijn uit te kunnen groeien tot een nationale omroep. Dat is ze niet gelukt. In plaats daarvan verdeelde de (destijds christelijke) regering de zendtijd evenredig over de AVRO, KRO, NCRV en de VARA, waarbij de AVRO “gewoon” één van de vier omroepen bleef.

Ook de TROS vertegenwoordigde niet per se een specifieke zuil. Maar anders dan de AVRO, maakte de TROS vooral leuke programma’s die mensen graag keken. Dat werkte erg goed: de omroep groeide zo hard dat de andere omroepen zich al snel genoodzaakt voelden om zelf ook maar méér leuke programma’s uit te zenden.

Gaandeweg kwam daar steeds meer kritiek op: de publieke omroep is immers niet bedoeld voor “dom amusement”. De TROS heeft daarom ook een aantal keren geprobeerd om met o.a. de AVRO een commerciële omroep te starten. Dat is ze niet gelukt, maar door de fusie werken ze nu toch samen. Je zou het bijna “a match made in heaven” noemen. Het is maar dat zowel de AVRO als de TROS niet religieus zijn.

VPRO

Volledige naam	Omroepvereniging VPRO
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	progressief
Opgericht	29 mei 1926

De VPRO is de eerste ledenomroep in deze lijst die zelfstandig is gebleven.

De VPRO is in 1926 opgericht als de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep (V.P.R.O.). Door een hostile takeover van progressieve leden in de jaren 60 is van dat protestantse weinig overgebleven, maar die vrijzinnigheid; die is er nog steeds.

Waar de AVRO, KRO, NCRV, en VARA grote omroepen waren, was de VPRO aanvankelijk een heel bescheiden omroepje. Door onder meer spraakmakende cultuur-, muziek-, en jeugdprogramma’s groeide de VPRO uiteindelijk ook uit tot een grote omroep, met een eigen gebouw op het Media Park waar ook andere omroepen in gevestigd werden.

EO

Volledige naam	Evangelische Omroep
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	orthodox-protestants
Opgericht	21 april 1967

De KRO-NCRV is in de loop der jaren steeds minder christelijk geworden. Dat is bij de EO niet het geval. Daardoor is het tegenwoordig één van de weinige ledenomroepen die zich nog echt duidelijk onderscheidt van de rest. Dat doet de EO overigens ook met hun kantoorgebouw, dat zich in het zuidelijke deel van Hilversum bevindt.

Eén ding dat de EO wél gemeen heeft met de KRO-NCRV, is dat de EO ook een deel van zijn zendtijd reserveert voor programma’s die voorheen werden uitgezonden door voormalige 2.42-omroepen. Dat zijn o.a. de Interkerkelijke Omroep Nederland (IKON) en de Joodse Omroep (JO).

MAX

Volledige naam	Omroepvereniging MAX
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	senioren
Opgericht	2002

Door de opkomst van het internet is het publiek van de publieke omroep al jaren aan het vergrijzen. Programma’s werden daardoor in zekere zin al steeds meer voor senioren gemaakt, maar toch vond Jan Slagter dat er niet genoeg werd gedaan voor ouderen.

Daarom richtte hij aan het begin van deze eeuw omroep MAX op, dat zich specifiek richt op senioren. Maar in de praktijk blijken de programma’s van MAX het bij zo’n beetje alle leeftijden goed doen.

HUMAN

Volledige naam	HUMAN
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	humanistisch
Opgericht	1989

In 2016 viel door een wetswijziging het doek voor de 2.42-omroepen, die allemaal opgingen in een confessionele ledenomroep of zichzelf ophieven. Allemaal? Nee, één klein humanistisch 2.42-omroepje, HUMAN (side note: Uitgesproken op zijn Nederlands), bleef dapper weerstand bieden en besloot om zélf als ledenomroep verder te gaan.

Daarbij kreeg HUMAN hulp van de VPRO, die haar leden opriep om óók lid te worden van HUMAN. Het heeft gewerkt, want HUMAN heeft zo voldoende leden weten te vergaren om door te mogen gaan en heeft inmiddels zelfs een volwaardige status verworven. Waar ze nog wel aan moeten werken, is hun naamsbekendheid.

PowNed

Volledige naam	Publieke Omroep Weldenkend Nederland En Dergelijke
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	liberaal-kritisch, netwerkgeneratie
Opgericht	7 januari 2009

PowNed (rijmt op het Engelse “owned”) is een omroep die zich met name richt op jongeren, zichzelf onder meer beschrijft als kritisch, en niet per se links of rechts is (side note: Dit is een rechtse manier om te zeggen dat je rechts bent.). Daarmee is het eigenlijk een soort BNN voor een nieuwe generatie, maar dan met journalistieke ambities.

De omroep komt voort uit actualiteitenwebsite GeenStijl (side note: Destijds onderdeel van de Telegraaf Media Groep). Omdat omroepen onafhankelijk moeten zijn, heeft PowNed daar geen formele banden meer mee, al lijkt men dat af en toe wel eens “vergeten” te zijn.

Omdat de meeste jongeren niet zoveel tv meer kijken, worden de programma’s van PowNed niet erg goed bekeken. PowNed wil zich daarom meer (of eigenlijk zelfs exclusief) richten op online content, maar dat is onder de huidige regels nog niet toegestaan.

WNL

Volledige naam	WNL
Wat het is	ledenomroep
Status	volwaardig
Focus	rechts-conservatief
Opgericht	16 februari 2009

WNL is in 2009 opgericht door een aantal sleutelfiguren van de Telegraaf, omdat men de publieke omroep een “linkse kerk” vond die geen ruimte bood voor rechtse geluiden. Daarmee is WNL na PowNed niet alleen de tweede rechtse omroep die in 2009 is opgericht, maar ook de tweede omroep die we te danken hebben aan de Telegraaf Media Groep (TMG).

Dat betekent niet dat WNL meer van hetzelfde is. Zo is WNL meer aanwezig op radio en tv dan PowNed (side note: De keerzijde is dat WNL na 12 jaar nog steeds een website heeft waarvan je direct ziet dat het op WordPress is gebaseerd.) en richt het zich ook meer op journalistiek.

Ongehoord Nederland

Volledige naam	Ongehoord Nederland
Wat het is	ledenomroep
Status	aspirant
Focus	rechts-radicaal
Opgericht	25 november 2019

Nieuw in het bestel is Ongehoord Nederland (ON), dat vooral een ‘kritisch geluid’ wil laten horen. Die belofte maakt de conservatieve omroep waar, al is het de vraag hoelang het dat nog kan volhouden. ON levert namelijk veel kritiek op andere omroepen, maar krijgt net zoveel kritiek terug; ironisch genoeg vanwege hun onkritische houding tegenover gasten en desinformatie. Daar is de omroep voor op hun vingers getikt.

Omroep ZWART

Volledige naam	Omroep ZWART
Wat het is	ledenomroep
Status	aspirant
Focus	links-radicaal
Opgericht	22 september 2020

Een andere ledenomroep die in 2022 in het omroepbestel is gekomen is Omroep ZWART, die zich helemaal aan de andere kant van het politieke spectrum bevindt. Waar ON een traditionele, monoculturele samenleving nastreeft, wil ZWART juist een inclusieve omroep voor iedereen zijn. Een nobel streven, al vraag ik me af hoeveel mensen ze met hun huidige programma’s op onhandige tijdstippen kunnen bereiken…

We hebben nu een soort voorstelrondje gedaan van de organisaties die je als de hoofdrolspelers van de Nederlandse publieke omroep kunt zien. Maar er is nog meer:

• Naast de Nederlandse (landelijke) publieke omroep hebben we ook een Regionale Publieke Omroep (RPO) met 13 regionale omroepen, die bekostigd worden door het Rijk. Deze omroepen dienen tevens als rampenzender. In principe heeft elke provincie haar eigen regionale omroep. De enige uitzondering hierop is Zuid-Holland, die er twee heeft. Verder heeft Omrop Fryslân een speciale status: deze mag ook uitzenden op NPO 2, om zo de Friese taal en cultuur te promoten.

• Op een niveautje lager hebben we ook lokale omroepen. Iedere gemeente heeft maximaal één (side note: Dit kunnen er dus ook 0 zijn) lokale omroep, die het zelf bekostigt. Veel lokale omroepen werken samen via de stichting Nederlandse Lokale Publieke Omroepen (NLPO).

• In het verleden hadden we de Radio Nederland Wereldomroep (RNW); een internationale publieke omroep die uitzendingen verzorgde voor Nederlanders in het buitenland. Tegenwoordig wordt dit gedaan door BVN (“Het Beste van NPO”), dat gevestigd is op hetzelfde adres als de NPO.

  RNW is verdergegaan als RNW Media, dat zich is gaan richten op niet-Nederlanders in landen met beperkte vrijheden, en wordt bekostigd door het ministerie van Buitenlandse Zaken.

• Socutera klinkt een beetje als iets dat een Molukse motorclub zou kunnen zijn, maar het is een stichting voor Sociale en Culturele Televisie en Radio. Het zendt promofilmpjes uit voor goede doelen in de zendtijd van de NOS.

Ik kan me voorstellen dat je alsnog met een hoop vragen zit. Hieronder heb ik een aantal veelgestelde vragen uitgewerkt. Heb je een vraag die hier niet tussen staat? Neem dan contact met me op!

Een staatsomroep is een omroep die programma’s uitzendt namens de overheid. Dat hebben ze in landen zoals Polen en Noord-Korea, waar de overheid bepaalt wat er uitgezonden mag (of zelfs: moet) worden. In Nederland hebben we er ook één gehad, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toen zond de Nederlandsche Omroep propaganda uit namens de bezetter.

Momenteel hebben we in Nederland géén staatsomroep: de publieke omroepen in Nederland zijn inhoudelijk onafhankelijk. De overheid heeft er dus niets over te zeggen, ook als omroepen iets uitzenden dat de overheid schaadt, zoals bijvoorbeeld bij de toeslagenaffaire. De enige manier waarop de overheid iets van invloed zou kunnen uitoefenen op omroepen, is door de financiëring stop te zetten. Maar dat zal niet zo snel gebeuren.

De verschillende ledenomroepen dragen allemaal bij aan de pluriformiteit van het bestel en trekken in die zin dus samen op. Een aantal omroepen werkt met elkaar samen voor specifieke programma’s of domeinen.

Af en toe hebben twee omroepen tegenstrijdige belangen en werken ze elkaar juist eerder tegen.

Maar meestal merken omroepen niet zoveel van elkaar. Iedere omroep heeft zijn eigen budget, zijn eigen gebouwen, zijn eigen programma’s, en zijn eigen mensen.

Programma’s worden uitgezonden door omroepen, maar dat betekent niet per se dat die gemaakt (of zelfs maar bedacht) zijn door een omroep. Veel programma’s worden in werkelijkheid gemaakt door commerciële productiemaatschappijen. Een omroep bestelt en betaalt die programma’s dan, maar houdt zich er verder niet heel erg mee bezig.